Discussiestuk over de bouw van 1 miljoen woningen.
Oorzaak en gevolg.

 

(18-5-2021)

In 2020 betoogde Bouwend Nederland dat er in de komende tien jaar in dit land een miljoen woningen moet worden gebouwd (dat daarbij ook duizenden nieuwe straten en parkeerplaatsen, plus een menigte nieuwe wegen, recreatiemogelijkheden, distributiecentra, ondergrondse infrastructuur, supermarkten en andere winkels nodig zijn bleef onvermeld).
Auke van der Woud, Het landschap, de mensen, Prometeus, 2020, p. 11

 

 

Inleiding

Een miljoen, dat is het aantal woningen dat bijna alle politieke partijen - ook sociaaldemocratische, groene partijen: GL, D66, PvdA, PvdD- volgens hun verkiezingsprogramma’s (oktober en november 2020) willen bouwen. Deze planning wordt van harte ondersteund door onder andere Maxime Verhagen van Bouwend Nederland en Martin van Rijn van de branchevereniging van wooncorporaties.

 

Het voornemen om 1 miljoen woningen te bouwen is gebaseerd op een nota van het Ministerie van Binnenlandse Zaken (juni 2020). Het ministerie berekent een woningtekort van 1 miljoen huizen tot 2030. Er is nu al een tekort aan 330.000 huizen. In de voorspelling is onder meer rekening gehouden met de trend dat de grootte van huishoudens sterk krimpt, onder andere door vergrijzing.

 

De prognose door CBS in 2018 voor ons land was 18.8 miljoen inwoners in 2035. CBS gaat hierbij uit van een jaarlijks migratiesaldo van 31.000. Hierbij is ook rekening gehouden met gezinsmigratie. 

 

Woningen versus verduurzaming

Het bouwen van 1 miljoen woningen is een uitgesproken anti-groene maatregel. Dat ambtenaren en politici spreken van natuurinclusief wonen doet daar niets aan af. Stenen zijn strijdig met groen. We zullen een toename zien van mobiliteit (bezit en gebruik van auto’s, scooters, e.d., gebruik van OV, vliegtuigen), aantal honden en katten, beslag op ruimte (wegen, sportvelden, enz. enz. zie citaat van Auke van der Woud), behoefte aan energie, behoefte aan zoet water en aan voedsel, aan controle/handhaving, zorg en onderwijs.

Het streven om van intensieve landbouw over te gaan naar kringlooplandbouw is niet realiseerbaar als de bevolking alleen maar toeneemt. Om te bouwen is meer grond nodig, ook landbouwgrond. Op een slinkend areaal voor landbouw zal verdere intensivering nodig zijn om de monden te blijven voeden.

 

Landschapsarchitect Adriaan Geuze (HP/De Tijd, 2021) vreest voor "lukraak bouwen, zonder visie en samenhang", voor een aanslag op de cultuurlandschappen van ons land, voor bouwen van huizen op plaatsen waar in de buurt geen stations en snelwegen zijn.

 

De uitstoot van CO2, stikstofoxiden, fijnstof en de vervuiling door plastic, PFAS en ander afval zullen stijgen en de druk op de bodem, de natuur en biodiversiteit van organisch leven onder en boven de grond zal toenemen. Nog meer eiwitten, van vee en mensen, zullen moeten worden gezuiverd om te voorkomen dat ze in zee terechtkomen en bijdragen aan verstikking van het leven.

 

Conflicten zullen heviger worden: spanningen tussen burgers (herrie, culturele verschillen), bedreiging van Natura2000-doelen, conflicten tussen burgers en overheden als gevolg van een hogere uitstoot van stikstof en CO2. De bouw van energiecentrales, verdeelstations en hoogspanningstorens, windmolens, distributie- en datacenters, ook dichtbij huizen, zal toenemen.

 

Voedsel, ook voor ons vee, en energie – onder meer biomassa- zullen op nog grotere schaal uit het buitenland geïmporteerd moeten worden zodat ook daar natuur wordt vernietigd.

 

Om het landschap te sparen zou bouwen 'binnen de stadsmuren'  een optie zijn, onder meer door huizen en wijken die niet energieneutraal zijn te maken te vervangen door nul-energiehuizen. Alleen vervangen is dan niet de enige oplossing; bouwen van extra woonruimte is ook nodig. Daarvoor zou je de hoogte moeten ingaan. Probleem daarvan is dan weer bodemdaling. NRC (2021). In stedelijke veen- of kleigebieden is het vaak puur het gewicht van alle gebouwen en wegen dat de slappe grond samendrukt en de massa die de natuurlijke grondwaterverplaatsingen tegenhoudt.

Ander probleem is dat er groen opgeofferd zal worden voor huizen, parkeerplaatsen, wegen, scholen etc. Dat maakt steden onleefbaarder, onder andere door grotere hitte-absorptie.

 

Oorsprong bevolkingstoename

 

Waar komt de bevolkingstoename vandaan? Sinds 2013 is het migratiesaldo snel toegenomen. De CBS-cijfers van de periode 2016-2019 laten zien dat het migratiesaldo 360.500 personen bedroeg, vergelijkbaar met het aantal inwoners van stad Utrecht. Het jaar 2019 was een recordjaar met een migratiesaldo van 114.000.

 

54% van de migranten kwam uit Europa, vooral uit Oost-Europese landen, 18% uit Azië, met name China en India.

 

Het percentage immigranten met asielmotief is niet constant: 19% in 2016, 10% in 2017, 5% in 2018, 6 % in 2019 (berekeningen door mij gebaseerd op Statline, 2022). Het aantal asielmigranten in de periode 2016-2019 was 326.209 personen, dat is 90 procent van het totaal aantal immigranten (360.500).

Het geboorteoverschot in die periode was 76.400.

Immigratie verklaart  82% van de aanwas van de bevolking en arbeidsmigratie 78%.

 

Zie ook onderstaande tabel (CBS, 2021; natuurlijke aanwas is hetzelfde als geboorteoverschot). In het migratiesaldo zijn arbeids- en asielmigranten gesommeerd. De tabel is gepubliceerd in januari 2021, na de eerste versie van dit discussiestuk. Te zien is dat het migratiesaldo in 2020 flink is gedaald (van 114.000 naar 67.500). Na het tweede kwartaal is de migratie in 2020 overigens weer gestegen. Het geboorteoverschot is op ongeveer nul uitgekomen, ongetwijfeld ook door de oversterfte als gevolg van Covid.

Op de cijfers van 2020 komen we later nog terug.

 

Soorten arbeidsmigranten

 

Binnen de categorie van arbeidsmigranten is onderscheid te maken tussen die van lager opleidingsniveau (voor slachterij, bouw, tuinbouw, orderpikkers distributie), middelhoog niveau (bijvoorbeeld verpleegkundigen) en hoger opleidingsniveau (kenniswerkers, met name uit China en India, vooral technisch geschoold).

Behalve door mensen die voor het werk komen wordt woonruimte opgeëist door buitenlandse studenten aan Nederlandse universiteiten en hogescholen. In 2017 waren er 112.000 buitenlandse studenten in Nederland, tegenover 17.000 Nederlandse studenten in het buitenland.

 

Factoren die arbeidsimmigratie bevorderen

 

• De mogelijkheid van vrij verkeer van personen in EU. Alle EU-/EFTA-burgers kunnen volgens de Europese wetgeving zonder tewerkstellingsvergunning in een EU-land aan het werk.
  
  
• Economische voorspoed met veel vraag naar arbeid.
  
  
• Kosten: arbeidsmigranten zijn goedkoper dan Nederlandse werknemers.
  
  
• Werkbereidheid: Nederlanders zijn minder bereid om sommige werkzaamheden te doen of te werken onder sommige werkomstandigheden dan niet-Nederlanders.
  
  
• Overheid accepteert gemakkelijk een verklaring van werkgevers dat geschikte Nederlandse werknemers niet te vinden zijn. Vooral de VVD wil ondernemend Nederland niet tegenwerken.
  
  
• Het aanstellen van arbeidsmigranten wordt met fiscale en andere maatregelen, bijv. LIV-regeling, gestimuleerd.
  
  
• Er is weinig toezicht op werk- en wooncondities van lager opgeleide arbeidsmigranten (bijv. malafide uitzendbureaus). Pointer (2021) bracht een programma over de schrijnende woonomstandigheden van medewerkers in de kassen en de onwil van de gemeente waar de migranten werken om voor hen ook woonruimte te realiseren.
  
  
• Bevolkingstoename in Nederland wordt nog steeds verdedigd omdat die nodig zou zijn om de kosten van het verzorgen van een vergrijzende bevolking het hoofd te bieden. 

Dat laatste argument lijkt niet houdbaar. Met immigratie schuif je de problemen eerder voor je uit; je moet later een nog veel grotere grijze bevolking verzorgen. Het CPB, geciteerd door Paul Scheffer (2018), liet in 2003 bovendien zien dat Nederland in 2050 39 miljoen burgers zal hebben als je eraan vasthoudt om via immigratie de verhouding tussen actieven en bejaarden op peil te houden.
Helaas wordt dit argument dat immigratie nodig is nog wel gebruikt door politici van D66 en GroenLinks.

Geconstateerd is dat veel arbeidsmigranten niet geregistreerd worden. Investico (2021) schat het aantal arbeidsimmigranten dat onvindbaar is voor de overheid op 250.000. Dat brengt het aantal arbeidsmigranten in Nederland op minstens een miljoen personen.

 

De woningnoodprognoses, van ministerie Binnenlandse Zaken en CBS, waarin wordt uitgegaan van een stevige groei van de bevolking, zijn gedaan vóórdat de coronapandemie losbrak.

Andere factoren die de behoefte aan woningen doen stijgen

 

Naast de toename van arbeidsimmigranten in de afgelopen jaren zijn er andere factoren die woningnood hebben aangewakkerd. Eén ervan is dat oudere mensen in hun grotere huis blijven wonen. Een stimulus van deze trend is de Participatiewet, met onder andere de filosofie dat ouderen bij voorkeur door mantelzorgers worden verzorgd. Het verhuizen naar verzorgingshuizen of aanleunwoningen is tegengegaan en de bouw van dit soort woningen is gestopt.

 

Mathijs Bouman (2021) beschrijft een andere trend, namelijk dat éénpersoonshuishoudens toenemen in ons land. In 1971 bestond 17% van de huishoudens uit één persoon, in 1991 30%, in 2021 39% en in 2040 volgens prognose 43%. De sterkste stijging van eenpersoonshuishoudens is in de groep van 75-plussers en van 25- tot 35-jarigen. 

Een doorrekening van het gewicht van eenpersoonshuishoudens als factor die de behoefte aan nieuwe woningen verklaart heb ik niet. Het vermoeden is dat de bevolkingstoename door arbeidsmigratie een aanzienlijk groter gewicht heeft. 

 

Bevolkingstoename en corona

 

De situatie is na het losbreken van de coronapandemie veranderd:

• Ten opzichte van 2019 is in 2020 het migratiesaldo gezakt van 114.000 naar 67.500. Wat wel opvalt is dat er weer groei ontstond vanaf het derde kwartaal.
  
  
• Naar aanleiding van corona-besmettingen in branches als de vleesverwerking zijn onmenselijke omstandigheden van arbeidsimmigranten gesignaleerd (wonen, werken, financiële uitbuiting; rapport-Roemer). Ongeregistreerde arbeidsmigranten verliezen hun woning en zorgverzekering, worden vaak dakloos en zijn dan aangewezen op liefdadigheid.
  
  
• Er is meer kritiek gekomen op het laissez faire-beleid van de (vorige) regering om gemakkelijk arbeidsmigranten aan te stellen en op de financiële stimulering van arbeidsimmigratie.
  
  
• Er is minder werk voor arbeidsmigranten. Corona maakte reeds honderden migranten werkloos en dakloos.
  
  

• Corona geeft aanleiding tot bezinning. Willen we wel terug naar de situatie vóór corona? En is het vanzelfsprekend dat Nederland arbeidsmigranten blijft toelaten, ook al worden de economische omstandigheden weer beter dan ze onder corona zijn? Jan Latten in FD (2021) verwondert zich erover dat ondanks reisbeperkingen wegens Corona in 2020 heel wat migranten zijn ingestroomd. Dat doet vermoeden dat na Corona de groei weer flink kan toenemen zonder gepaste maatregelen.  
  
  

Is arbeidsmigratie iets dat ons land overkomt, omdat het in de EU nu eenmaal mag en omdat zonder arbeidsmigranten allerlei werk niet is uit te voeren? Het lijkt mij niet goed om zomaar uit te gaan van deze gegevenheid die elke creativiteit in het bedenken van een alternatief dooft. Daarvoor is wel een andere mindset nodig.

 

Omslag in mindset

 

Doorgaan met laten instromen van arbeidsmigranten en het bijbouwen van woningen om al die mensen te huisvesten zal leiden tot een grote aanslag op de leefbaarheid van ons land. Deze negatieve effecten zullen de “baten” van hogere consumptie en belastingopbrengsten waarschijnlijk overtreffen.

 

Bevolkingspolitiek is nodig. Helaas lijkt bevolkingspolitiek een taboe voor andere dan populistische partijen, inclusief VVD.

Populistische partijen (PVV, FVD en JA21) en VVD sluiten het liefst onze grenzen. Ze hebben het echter uitsluitend over asielimmigranten. Arbeidsimmigratie zouden ze, de VVD voorop, het liefst blijven vrijgeven (ook Lucassen, april 2022).

 

Voor niet-populistische partijen zoals D66, GL, SP en PvdA is "migratie" helaas een containerbegrip. Het uiten van kritiek op migratie is voor deze partijen taboe. Het wordt gezien als het brandmerken van een groep mensen als zondebok.

Niet-populistische partijen voelen een sterke verantwoordelijkheid om vluchtelingen op te vangen, helemaal terecht. Als ze ervoor zorgen om "migratie" te splitsen in twee soorten (asiel- en arbeidsmigratie), dan hoeven ze hun wens om vluchtelingen op te vangen niet te ontlopen en kunnen ze tegelijkertijd hun vraagtekens zetten bij het naar binnen halen van arbeidsimmigranten. Ze kunnen zich dan veel beter profileren ten opzichte van populistische partijen. Het is daarvoor ook nodig om het idee dat bevolkingstoename via migratie het vergrijzingsprobleem zal oplossen op te geven. Voor hun kiezers zal die positie herkenbaar en aanvaardbaar zijn. 

Oplossingsrichtingen

 

Ik denk aan een aantal mogelijkheden om de als vanzelfsprekend geachte arbeidsimmigratie in de naaste toekomst te kunnen verminderen en het bouwen van woningen te beperken:

Arbeidsmigratie verminderen  Zie pagina Alternatieven voor arbeidsmigratie

 

 Bouwen van woningen beperken

• Inrichten als woningen van leegstaande kantoren en winkels. "Optoppen" van gebouwen.
  
  
• Maatregelen die Bouman (2021) voorstelt: stimuleren dat ongetrouwde AOW-ers die samenwonen geen korting krijgen op hun AOW, belastingvrijstelling invoeren voor burgers die kamers in hun huis verhuren, dus voordeurdelen stimuleren.
  
  
• Terugdringen van beleggers in woningen die de prijs van die woningen opdrijven.
  
  
• Met voorrang zorgen voor appartementen voor oudere babyboomers die vervolgens hun huizen kunnen verlaten ten bate van gezinnen. 
  
  

Wat mij geen goede ontwikkeling lijkt is het verkopen door de boer van landbouwgrond aan een bouwbedrijf. Het bouwbedrijf laat het grootste deel van de grond omzetten in natuur, bijvoorbeeld bos, en bouwt op een klein gedeelte van de grond huizen. Op die manier zouden de 1 miljoen huizen van de grond kunnen komen die elke politieke partij van Nederland wil laten bouwen. Wat in deze aanpak dreigt is Vlaamse woningbouw; plukjes huizen verspreid over het land. Wat men over het hoofd ziet is dat die nederzettingen wel met dorpen, steden, supermarkten en snelwegen moeten worden verbonden wat leidt tot stort van veel asfalt voor auto’s. Dit schadelijke effect is te voorkomen als de overheid een centrale rol speelt bij de ruimtelijke ordening, maar zover is het voorlopig nog niet.